تولید مواد آرایشی و بهداشتی از صنایع تولیدی مهم کشور و دربردارنده شرکت‌ها و برندهای شناخته‌شده در داخل و خارج از کشور است. حجم بالای گردش مالی در بازار محصولات آرایشی و بهداشتی و سهم قابل‌توجه آن‌ها در سبد مصرفی خانوار، اهمیت این صنعت را برای تولید و بخش حقیقی اقتصاد کشور افزایش داده است. در همین حال چالش‌های بسیاری نیز بر سر راه این صنعت وجود دارد که کار را برای تولیدات داخلی دشوار کرده است. با توجه به نیاز روزافزون برای این محصولات از یک‌سو و نیز نوآوری در تولید و عرضه از سوی دیگر، لازم است با نگاهی نو و دقیق به جنبه‌های مختلف این صنعت پرداخته شود. این مقاله به همین منظور طراحی و نگارش شده و در آن موضوعات مختلفی در صنعت مواد آرایشی و بهداشتی موردبررسی قرار خواهد گرفت. هدف آن است که تصویری کلی از صنعت آرایشی و بهداشتی و وضعیت شاخص‌های مهم آن به مخاطب ارائه شود.
در این بخش نگاهی اجمالی به تولید و مصرف مواد آرایشی و بهداشتی در کشور خواهیم داشت و برخی از آمار و ارقام مربوط به آن را ارائه خواهیم کرد. مرور این آمار و ارقام به ما کمک می‌کند تا در ادامه درک بهتری از وضعیت کلی صنعت داشته باشیم و مسائل و چالش‌های آن را دقیق‌تر مورد تحلیل قرار دهیم.
اگر به آمار و ارقام رسمی رجوع کنیم، صنعت مواد آرایشی و بهداشتی با گردش مالی سالانه حدود 70 هزار میلیارد تومان در میان بازارهای مصرفی مهم کشور قرار می‌گیرد. تولید این محصولات در کشور از 10 هزار میلیارد تومان در سال فراتر رفته و مهم‌تر از آن نرخ رشد تولید در این صنعت است که به‌طور میانگین بیش از 20 درصد رشد سالانه در طول دو دهه گذشته را ثبت کرده است که برای یک صنعت مصرفی رشدی قابل‌توجه به شمار می‌رود. اهمیت اقتصادی این صنعت وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم نسبت محصول تولیدشده به نهاده‌های تولید در این صنعت به‌طور میانگین حدود 160 درصد است؛ به‌عبارت‌دیگر به ازای هر یک واحد نهاده تولیدی که در این صنعت وارد فرآیند تولید می‌شود نزدیک به 60 درصد ارزش‌افزوده ایجاد و از طریق محصول نهایی به چرخه اقتصادی بازمی‌گردد.
ازلحاظ مصرف، ایران در میان 10 کشور با بیشترین مصرف لوازم آرایشی و بهداشتی در جهان و 3 کشور اول در منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی (MENA) است. تقاضای فزاینده برای این دسته از محصولات موجب شده فروش مواد و محصولات آرایشی بهداشتی در طول دو دهه گذشته به‌طور میانگین بیش از 17 درصد و در برخی سال‌ها تا حدود 50 درصد رشد را تجربه کند. اهمیت بالای محصولات آرایشی و بهداشتی در سبد مصرفی خانوار را می‌توان بر اساس میزان تخصیص بودجه خانوار به این محصولات نیز بررسی کرد. در یک بررسی علمی، محصولات آرایشی و بهداشتی حدود 4.5 درصد از بودجه سبد مصرفی خانوار را به خود اختصاص می‌دهد که از این لحاظ کشور ما آمار بالاتری نسبت به بسیاری از کشورهای اروپایی دارد. در برخی موارد این رقم حدود 2 تا 3 درصد یا حتی کمتر از آن برای یک خانوار در کشورهای متوسط و رو به بالای اروپایی است؛ بنابراین بازار لوازم‌آرایشی و بهداشتی در ایران با تقاضای قابل‌توجهی برای مصرف مواجه است.
مجموعه نکات و اطلاعات ارزشمند در مورد تولید و مصرف این دسته محصولات در ایران بسیار فراوان و نیازمند مقاله‌ها و یادداشت‌های متعدد و به‌هم‌پیوسته است؛ بنابراین برای کوتاه کردن کلام و به‌عنوان آخرین نکته در مورد تولید و مصرف فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی در ایران ضروری به نظر می‌رسد که به عوامل محرک تولید و مصرف در این بازار اشاره شود. عواملی ازجمله رشد تقاضا، مزیت ایران در تولید مواد اولیه شیمیایی برای صنعت، بازار مطلوب و رو به رشد تقاضا در کشورهای همسایه و وضعیت مطلوب صادرات و ارزآوری صنعت شیمیایی و محصولات وابسته در کشور زمینه رشد و توسعه تولید محصولات آرایشی و بهداشتی را فراهم می‌کند. از سوی دیگر عواملی ازجمله رشد جمعیت زنان نوجوان و جوان در ترکیب جمعیتی کشور، رشد تقاضای محصولات آرایشی مردانه، اقلیم آب و هوایی گرم و خشک ایران، آلودگی هوای فزاینده و پیری زودرس در میان ایرانیان ازجمله عوامل رشد تقاضا و مصرف برای این محصولات است که می‌تواند ضامن توسعه بازار داخلی باشد.
صادرات نشانه خوبی از وجود حداقل کیفیت در محصولات تولیدی در داخل یک کشور است، به‌خصوص اگر مقاصد صادراتی شامل کشورهای اروپایی و آمریکایی باشد. مواد و محصولات آرایشی بهداشتی از آن جمله تولیدات صنعتی ایران است که به کشورهای مختلفی در دنیا صادر می‌شود. بنا به آمارهای رسمی موجود، صادرات محصولات آرایشی بهداشتی کشور حدود 150 تا 200 میلیون دلار در سال است که از این نظر چیزی حدود 0.75 درصد از کل صادرات محصولات صنعتی را به خود اختصاص می‌دهد. برای صنعتی که تقریباً 0.9 درصد از ارزش کل محصولات تولیدشده صنعتی را در اختیار دارد، این سهم از صادرات نشانه خوبی است که البته با توجه به وجود مزیت‌های ایران در این صنعت و بازار پرمصرف محصولات آرایشی و بهداشتی در خاورمیانه و کشورهای همسایه، فرصت‌های رشد بسیار زیادی دارد. جالب است بدانیم که طی آخرین آمار صادرات فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی کشور -مربوط به سال 1399- کشورهای اتریش، ارمنستان، ازبکستان، استرالیا، افغانستان، آلمان، امارات متحده، انگلستان، بحرین، پاکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ترکیه، جمهوری آذربایجان، عراق، عمان، روسیه، قرقیزستان، قطر، کانادا، کویت، لبنان، هلند، هند، هنگ‌کنگ، یمن و… ازجمله کشورهایی هستند که محصولات آرایشی و بهداشتی از ایران به این کشورها صادر می‌شود.
یک نکته جالب‌توجه در مورد صادرات در این صنعت، صادرات اسانس‌های گیاهی ازجمله اسانس‌های روغنی تولیدشده از گل محمدی و سایر گیاهان معطر و دارویی است که به‌عنوان ماده اولیه در تولید عطر و اودکلن کاربرد داشته و به کشورهای تولیدکننده بزرگ دنیا در صنعت آرایشی و بهداشتی ازجمله فرانسه و آلمان صادر می‌شود. در سال 1399 تنها صادرات اسانس‌های روغنی به‌دست‌آمده از گل محمدی ارزشی در حدود 5 میلیارد تومان داشته است که می‌تواند نشانه‌ای از وجود پتانسیل‌های بالا در صنعت محصولات آرایشی و بهداشتی کشور باشد.
بااین‌حال حجم قابل‌توجهی از بازار آرایشی و بهداشتی موجود در کشور به محصولات وارداتی اختصاص دارد که بخشی از آن نیز به‌طور غیررسمی و قاچاق به کشور وارد می‌شود. اگر به آمار و ارقام مسئولین رسمی رجوع کنیم، مصرف فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی در کشور در حدود 4 میلیارد دلار در سال است که با احتساب ارزش محصولات تولیدشده در کشور، می‌توان گفت محصولات تولید داخل تنها 20 و در بهترین حالت حدود 40 درصد از کل این بازار مصرفی را پوشش داده و همچنان برندها و محصولات خارجی تسلط قابل‌توجهی بر بازار دارند.
به‌منظور ارائه تصویری از حجم واردات محصولات آرایشی و بهداشتی در بازار ایران، از آمار گمرک جمهوری اسلامی و برای حجم قاچاق از مقایسه بین آمار حجم واردات ایران و صادرات کشورهای مبدأ (روش اختلاف تجاری در اندازه‌گیری حجم قاچاق) که در مرکز تجارت جهانی منتشرشده است استفاده می‌نماییم.
آخرین آمار واردات محصولات آرایشی بهداشتی در حال حاضر مربوط به سال 1399 است که بر این اساس ارزش واردات رسمی و قانونی این محصولات به حدود 1000 میلیارد تومان می‌رسد. با توجه به وضعیت تولید این محصولات در کشور، با یک حساب سرانگشتی می‌توان گفت واردات رسمی کشور حدود یک‌دهم ارزش محصولات تولیدشده در داخل کشور است. نکته مهم و البته هشداردهنده در اینجا آن است که با توجه به سهم بالای محصولات خارجی نسبت به محصولات تولید داخل در بازار محصولات آرایشی و بهداشتی کشور، این احتمال وجود دارد که حجم بالایی از محصولات موجود در بازار به شیوه قاچاق به کشور واردشده یا توسط تولیدکنندگان غیررسمی و به‌صورت غیراستاندارد تولید می‌شود. واضح است که اولین ضرر این محصولات برای مشتریان آن‌ها، آسیب‌های مربوط به پوست و مو و به‌طورکلی تهدید سلامتی مصرف‌کننده است.
بیشتر بخوانید: چرا کالاهای وارداتی در گمرک رسوب می‌کنند؟
برای حصول تخمینی از حجم محصولات آرایشی بهداشتی قاچاق در کشور، همچنان که قبلاً گفته شد از روش اختلاف تجاری استفاده می‌شود. به دلیل در دسترس نبودن اطلاعات و داده‌های به‌روز، داده‌های واردات ایران و صادرات کشورهای مبدأ به ایران در سال 2017 مورداستفاده قرارگرفته است. بر این اساس اختلاف تجاری محاسبه‌شده برای صنعت محصولات آرایشی و بهداشتی حدود 200 میلیون دلار است که با احتساب نرخ برابری دلار تقریبی 4 هزار تومان در سال 1396 در کشور، اختلاف تجاری در صنعت آرایشی بهداشتی به حدود 800 میلیارد تومان می‌رسد. با توجه به اهمیت بالای مسئله قاچاق کالا در صنعت محصولات آرایشی و بهداشتی، در مقاله جداگانه‌ای به‌طور مفصل به این موضوع پرداخته و محاسبات دقیق اختلاف تجاری در این صنعت صورت خواهد گرفت. در انتها ذکر این نکته قابل‌توجه و البته ضروری است که ورود و مصرف کالای قاچاق به کشور، مشاغل بسیاری را در معرض نابودی قرار می‌دهد. اگر بخواهیم یک برداشت کلی و برآورد آماری از این موضوع داشته باشیم، می‌توان به این گزاره اشاره کرد که به‌طور تقریبی ورود هر 10 هزار دلار کالای قاچاق به چرخه اقتصاد کشور، یک شغل را از بین می‌برد. این بدان معنی است که با یک حساب ساده، قاچاق محصولات آرایشی و بهداشتی به کشور می‌تواند بیش از 20 هزار شغل را از بین ببرد. البته که این تنها یک جنبه از اثرگذاری منفی قاچاق کالا بر تولید و اشتغال و به‌طورکلی بر بخش حقیقی اقتصاد کشور است.
یکی از مهم‌ترین کارکردهای صنعت در اقتصاد، ایجاد اشتغال و مهم‌تر از آن ایجاد اشتغال پایدار و مؤثر برای متخصصان و نیروی کار کشور است؛ بنابراین در این بخش نگاهی بر وضعیت اشتغال در صنعت تولید محصولات آرایشی و بهداشتی خواهیم داشت.
طبق آخرین آمارهای رسمی موجود از صنایع تولیدی کشور، بیش از 22000 نفر در کارگاه‌ها و بنگاه‌های صنعتی مرتبط با تولید محصولات آرایشی و بهداشتی مشغول به فعالیت هستند که از این نظر می‌توان گفت با اختصاص حدود 1 درصد از تولید صنعتی کشور، نزدیک به 1.3 درصد از کل اشتغال صنعتی در کشور به این صنعت تعلق دارد. البته این حجم از اشتغال تنها مربوط به تولیدکنندگان است و چنانچه فعالان صنفی و صنایع وابسته (ازجمله توزیع‌کنندگان و فروشندگان و سایر فعالیت‌ها نظیر حمل‌ونقل که در تمام طول زنجیره ارزش مشغول به فعالیت هستند) را نیز در نظر بگیریم، می‌توان گفت این رقم تا چند برابر بیشتر می‌شود.
یکی از نکات قابل‌توجه در مورد اشتغال در حوزه تولید محصولات آرایشی و بهداشتی، سهم اشتغال زنان به‌کل شاغلان است. سهم زنان در این صنعت طبق آخرین آمار برابر با 27 درصد است. به‌عبارت‌دیگر زنان حدود یک‌سوم از کل شاغلان موجود در صنعت را تشکیل می‌دهند که این صنعت را در زمره صنایع اشتغال‌زا برای زنان قرار می‌دهد. این سهم برای کل صنایع تولیدی کشور طبق آخرین آمار موجود در حدود 11 درصد است و بنابراین صنعت مواد و محصولات آرایشی عملکرد بسیار خوبی در این زمینه داشته است.
به‌عنوان آخرین نکته در این زمینه؛ یک‌بار دیگر این نکته را یادآور می‌شویم که اگر فرض شود که هر 10 هزار دلار کالای قاچاق یک شغل را در کشور از بین می‌برد، می‌توان گفت قاچاق محصولات آرایشی و بهداشتی چند هزار شغل را در کشور به نابودی کشانده و بنابراین جایگزین کردن محصولات داخلی با محصولات قاچاق و تقلبی در سبد مصرفی خانوار زمینه ایجاد مشاغل بسیاری را فراهم می‌کند.
در دنیای امروز که فعالیت‌های دانش‌بنیان یکی از موتورهای محرک رشد و پیشرفت اقتصادی به‌خصوص در تولید و صنعت محسوب می‌شود، استفاده از ظرفیت فعالیت‌های نوآورانه و خلاقانه می‌تواند جایگاه ویژه‌ای برای تولیدکنندگان و صنعتگران ایجاد کند. صنعت مواد و محصولات آرایشی بهداشتی به دلایلی ازجمله تنوع گسترده محصولات، پیشرفت روزافزون دانش در حوزه سلامت و بهداشت، ارتباط نزدیک با صنعت پتروشیمی، گسترش و تنوع مصرف‌کنندگان محصولات آرایشی و بهداشتی، ظرفیت‌های صادراتی فراوان و نیازهای متنوع بازارهای مقصد و… یکی از صنایع مناسب برای پیاده‌سازی فعالیت‌های دانش‌بنیان و نوآورانه است. یکی از روندهای مهم در این زمینه در دنیا حرکت به سمت “تولید محصولات پایدار ” است.”پایداری ” در اینجا در مفهوم ارتباط و پیوند عمیق تولید و محصولات مصرفی با”محیط‌زیست ” و”طبیعت ” و حفظ آن‌ها برای نسل‌های بعدی حیات بشری، جانوری و گیاهی است؛ بنابراین منظور از محصولات پایدار، محصولاتی است که سازگاری با محیط‌زیست، حفظ محیط‌زیست و استفاده از مواد اولیه طبیعی در تولید و مصرف آن‌ها موردتوجه قرارگرفته باشد. این موضوع در تولید لوازم‌آرایشی و بهداشتی، به شکل حرکت به سمت تولید و مصرف محصولاتی با منشأ طبیعی نمود پیداکرده است. ازاین‌رو بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده در این صنعت و ازجمله برخی شرکت‌های ایرانی با اعمال برنامه‌های تحقیق و توسعه برای توسعه محصولات خود، توانسته‌اند به موفقیت‌هایی در این زمینه دست پیدا کنند.
نمونه‌هایی از موفقیت تولیدکنندگان ایرانی در این زمینه در تولید محصولات آرایشی و بهداشتی با استفاده از گیاهان دارویی، تولید نانو مواد مورداستفاده برای تولید کرم‌های جوان ساز پوست و محصولات دانش‌بنیان دیگر دیده می‌شود که اطلاعات بیشتر در این زمینه را در آینده و در مقالات دیگری درزمینهٔ محصولات آرایشی و بهداشتی پیگیری و ارائه خواهیم کرد.
به‌عنوان آخرین نکته درزمینهٔ صنعت تولید محصولات آرایشی و بهداشتی، به برخی از شاخص‌های عملکردی صنعت که تصویری از وضعیت اقتصادی و مالی در حال حاضر ارائه می‌دهد اشاره خواهیم کرد. برای این منظور دو شرکت از میان شرکت‌های فعال در این زمینه را به‌عنوان نمونه در نظر گرفته و شاخص‌هایی ازجمله حاشیه سود خالص، ناخالص و عملیاتی، حجم فروش و… را در آن‌ها بررسی می‌کنیم.
شرکت‌های فعال یادشده در سال مالی 1399 به‌طور متوسط 1300 میلیارد تومان فروش را در داخل و خارج از کشور ثبت کرده‌اند. البته تقریباً تمامی درآمدهای کسب‌شده از محل فروش محصولات در این شرکت‌ها مربوط به فروش داخلی است و فروش صادراتی آن‌ها به‌طور متوسط به حدود 2 درصد می‌رسد. این گزاره خود نشان‌دهنده کم‌توجهی به صادرات محصولات آرایشی بهداشتی ایرانی به مشتریان خارجی است. با توجه به کیفیت قابل‌قبول محصولات شرکت‌های مذکور و نیز تقاضای بالای این محصولات در کشورهای خارجی و به‌خصوص همسایگان ایران در خاورمیانه، به نظر می‌رسد دلیل صادرات پایین محصولات ایرانی در بازاریابی ضعیف شرکت‌های ایرانی و نیز عدم آشنایی آن‌ها با بازارهای خارجی و رفتار مصرف‌کنندگان خارجی است؛ مسئله‌ای که گریبان گیر صادرات بسیاری از محصولات ایرانی است. عدم آشنایی با بازارهای صادراتی و به‌خصوص محدودیت نقدینگی شرکت‌های ایرانی برای هزینه‌های بازاریابی بین‌المللی موجب شده تولیدکنندگان ایرانی بازارهای صادراتی کشورهای همسایه را به کشورهای دیگر ازجمله اروپایی‌ها واگذار کنند.
شاخص‌های سودآوری معیار دیگری برای ارزیابی عملکرد شرکت‌های حاضر در صنعت است. ازنظر حاشیه سود ناخالص، به‌طور میانگین این شرکت‌ها به سودآوری میانگین 35 درصدی در سال مالی 1399 دست پیداکرده‌اند که از این نظر می‌توان گفت عملکرد قابل قبولی را از خود ثبت کرده‌اند؛ اما برای ارزیابی دقیق‌تر عملکرد شاخص‌های سودآوری دیگری را نیز بررسی می‌کنیم. متوسط حاشیه سود عملیاتی این شرکت‌ها در سال مالی 1399 برابر با 27 درصد و متوسط حاشیه سود خالص آن‌ها برابر با 23 درصد بوده است. فاصله نه‌چندان زیاد حاشیه سود خالص با حاشیه سود ناخالص و عملیاتی نشان می‌دهد که این شرکت‌ها عملکرد قابل قبولی در کنترل هزینه‌های عملیاتی و غیرعملیاتی در طی سال مالی داشته‌اند.
شاخص دیگر در تحلیل عملکرد شرکت‌های مذکور، بازدهی حقوق صاحبان سهام است. این نسبت نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران در شرکت، در چه نسبتی از سود خالص آن شرکت سهیم هستند. بازدهی حقوق صاحبان سهام شرکت‌های در نظر گرفته‌شده در این مقاله در سال مالی 1399 به‌طور متوسط 64 درصد بوده است؛ بنابراین به‌طورکلی می‌توان گفت از منظر سهامداران و سرمایه‌گذاران نیز عملکرد شرکت‌های مذکور موردقبول بوده است. شاخص‌ها و شرکت‌های فعال بیشتری در مقاله‌های بعدی مربوط به صنعت آرایشی بهداشتی موردبررسی قرار خواهد گرفت.
بیشتر بخوانید: فرهنگ سازی حمایت از تولیدات داخلی
نتایج به‌دست‌آمده از بررسی عملکرد شرکت‌های حاضر در صنعت تولید محصولات آرایشی بهداشتی نشان می‌دهد که -همچنان که اشاره شد- صنعت پتروشیمی ایران و صنایع وابسته آن از مزایای بالایی برخوردار بوده و عملکرد مناسبی دارند؛ بنابراین موفقیت این صنعت در پاسخ به نیازهای روزافزون بازار داخلی که به پیشگیری از ورود کالای قاچاق و تقلبی منجر می‌شود، نیازمند سرمایه‌گذاری مناسب جهت تأمین نیازهای مالی و نقدینگی، سیاست‌گذاری صنعتی هدفمند، اولویت دادن به محصولات داخلی در سبد مصرفی خانوار، سرمایه‌گذاری در ورود به بازار کشورهای خارجی و… است.
در این مقاله به بررسی صنعت تولید مواد و محصولات آرایشی و بهداشتی در کشور پرداخته و جنبه‌های مختلفی از این صنعت ازجمله تولید و مصرف، صادرات و واردات، شاخص‌های عملکردی صنعت و… را موردبررسی قراردادیم. آنچه تاکنون گفته شد نشان می‌دهد که با صنعت مصرفی بسیار مهم و اثرگذار در ایجاد ارزش‌افزوده صنعتی مواجه هستیم که عملکرد مناسبی از خود نشان داده است. شاید بتوان گفت باوجود تولید، ارزش‌افزوده و شاخص‌های عملکردی مناسب صنعت آرایشی و بهداشتی، توجه جدی به مصرف کالاهای تولید داخل، خودداری از مصرف کالاهای وارداتی و به‌خصوص کالاهای خارجی متفرقه که احتمال قاچاق یا تقلبی بودن آن‌ها بالاست و نیز مطالبه جهت تغییر در سیاست‌گذاری‌ها و حکمرانی‌های صنعتی، نیاز جدی و راه‌حلی برای از بین بردن سد مشکلات در مقابل صنعت محصولات آرایشی و بهداشتی است.
منابع
خبرگزاری صداوسیما، گردش مالی 70 هزارمیلیاردی محصولات آرایشی بهداشتی، دی 1398
خبرگزاری ایرنا، فرآورده‌های آرایشی در ایران، 65 هزار میلیارد تومان گردش مالی دارند، اسفند 1397
گمرک جمهوری اسلامی ایران، آمار صادرات و واردات سال 1399
خبرگزاری اقتصاد آنلاین، چقدر لوازم‌آرایشی در ایران مصرف می‌شود؟ اردیبهشت 1399
اقتصاد آنلاین، میزان نابودی یک شغل در کشورهای واردکننده کالای چینی، مهر 1396
ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، بررسی عوامل مؤثر بر قاچاق کالا و ارز و تأثیر آن بر اقتصاد ملی
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، بررسی میزان مصرف فرآورده‌های آرایشی در کشور، بهمن 1393
سامانه جامع اطلاع‌رسانی ناشران سازمان بورس و اوراق بهادار، اطلاعات و صورت‌های مالی شرکت‌های ثبت‌شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار
این مطلب را برای دوستان خود ارسال کنید